උරුමයන්, වනජීවීන්, සොබාදහමේ විස්මයන් සහ අනෙකුත් ආකර්ෂණ පිළිබඳ ශ්‍රී ලංකාවේ විශාලතම තොරතුරු ද්වාරය වෙත ඔබව සාදරයෙන් පිළිගනිමු.
විශාල වත්තක කෙළවර වඳුරුපිටිය කෙටේවත්ත සත්පත්තිනි ටැම්පිට දේවාල ඉඩම පිහිටා ඇත. ප්‍රධාන දේවාලය ඉදිකර ඇත්තේ ටැම්පිට විහාරයක ස්වරූපයෙනි. මෙම දේවාල ඉතිහාසය දඹදෙණි රාජධානිය යුගය දක්වා දිවෙන අතර ටැම්පිට දේවාලය මෙරට කුඩාම දේවාලය ලෙස සැලකේ.
පහළගම යටවත්තේ විද්‍යාරවින්ද පුරාණ රජමහා විහාරස්ථානයේ ඉතිහාසය ක්‍රි.ව. 1412 දී ශ්‍රී ජයවර්ධනපුර කෝට්ටේ රාජධානියේ රජ පැමිණි සවැනි ශ්‍රී සංඝබෝධි පරාක්‍රමබාහු රජ සමය දක්වා විහිදෙන බව පෙනේ.
මොට්ටුන්න ශ්‍රී කිරීටාරාම විහාරයේ පිහිටි ටැම්පිට විහාරය, ගම්පහ දිස්ත්රික්කයේ හොඳින්ම සංරක්‍ෂිත හා නඩත්තු කරන ලද ටැම්පිට විහාරය ලෙස සැලකේ. විහාරය මෑතකදී නැවත ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කොට ඇති අතර මුල් ගල් කුළුණු සමග කොන්ක්‍රීට් ආධාරක ගොඩනගා ඇත. ප්‍රතිමා ගෘහයේ දොරටුව දෙපස දෙරටුපාල දේවතා පිළිම දක්නට ලැබේ.
පුටුපාගල අම්බලම පිහිටා ඇත්තේ ගම්පහ දිස්ත්රික්කයේ පුටුපාගල ගම්මානයේ ය. මෙම අම්බලම කෝට්ටේ රාජධානියේ වීරපරාක්‍රම රජු (1477 – 1489) විසින් ඉදිකරන ලදැයි විශ්වාස කෙරේ. මෙම අම්බලම කෝට්ටේ සිට දෙකටන කෑරගල රාජමහා විහාරය දක්වා ගමන් කළ බැතිමතුන්ට විවේක ස්ථානයක් වනු ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ.
ගම්පහ දිස්ත්රික්කයේ කඩුවෙල බියගම – කොට්ටුන්න මාර්ගයට යාබදව කොට්ටුන්න අම්බලම ගොඩ නගා ඇත. කලාත්මක අගයෙන් තොර වූවද වහලය සාදා ඇත්තේ මඩොල් කුරුපාවක භාවිතයෙනි.
මෙම අම්බලම ඇත්තේ බදුල්ල දිස්ත්රික්කයේ සොරණාතොට ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්ඨාශයට අයත් වත්තකැලේ ග්‍රාමසේවා වසමේ තැන්නයාය ගම්මානයේය.
පස්සර දෙහිකිඳයාය ඓතිහාසික අම්බලම ඇත්තේ පස්සර ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්ඨාශයට අයත් සපුරොද ග්‍රාමසේවා වසමේ රමණීය වෙල්යායක් මධ්‍යයේය. ජනප්‍රවාදයට අනුව මෙම අම්බළම වළගම්බා රජ සමයේ සිට පැවතෙන්නක් බව කියවේ.
කඩුවෙල සිට වැලිවේරිය හරහා හරහා ඇති නව නුවර පාරේ දරණගම මංසන්දියේ සිට මීටර 350පමණ ඇතුලට වන්නට කුඹුරු යායකට යාබදව දරණගම අම්බලම පිහිටා තිබේ.
ගම්පහ අහුගම්මන අම්බලම සාදා තිබෙන්නේ ගඩොලින් හා බදාමයෙන්. මෙම නිර්මාණය කළාත්මක ගුණයෙන් විශේෂත්වයක් නැතත් අම්බලමක් ලෙස විශේෂත්වයක් දරනවා. මෙහි ඇතුල්වීමට ඇති ද්වාරය සමග ඇති කණු 2ක් සමග කණු 9ක් වහලය දැරීමට යොදවා තිබෙනවා.
ලංකාවේ උසම සැතපුම් කණුව වශයෙන් ඉතිහාසයට එක්වී ඇති මෙම සැතපුම් කණුව මාතර – කතරගම මහා මාර්ගයේ දෙවිනුවර ශ්‍රී විෂ්ණු උපුල්වන් දේවාලයට සමීපයේ ලංකාවේ ප්‍රකට දේශපාලකයෙක් වූ හිටපු මුදල් ඇමැතිවරයෙකු වූ රොනී ද මෙල් මහතාගේ නිවස ඉදිරිපිට දැකිය හැක.
මිට වසර 2000 කටත් එපිට දුරාතීතයේදී දෙවන පෑතිස් නිරිඳුන් අනුරාධපුර රාජධානියේ සිට රුහුණු මාගමට යන සංචාරයේදී එක් කඳු මුදුනෙක දෙතිස් ඵල රුහ බෝධීන් වහන්සේ නමක් රෝපණය කළ බව කියැවේ. ඒ ආශ්‍රයේ විහාරස්ථානයක් ගොඩ නැගුණි. එය බෝධිමළු විහාරය නම් විය. මේ පිළිබඳව බෝධි වංශයේ සඳහන්ව තිබේ.