උරුමයන්, වනජීවීන්, සොබාදහමේ විස්මයන් සහ අනෙකුත් ආකර්ෂණ පිළිබඳ ශ්‍රී ලංකාවේ විශාලතම තොරතුරු ද්වාරය වෙත ඔබව සාදරයෙන් පිළිගනිමු.
අංක 3 විෂ්ණු දේවාලය සම්පූර්ණයෙන්ම ගඩොලින් තැනූ නිර්මාණයකි. මෙම කෝවිලේ අත්තිවාරම පමණක් සංරක්ෂණය කර ඇත. මෙම නටබුන් ප්‍රධාන මාර්ගයට ආසන්නව පිහිටා තිබුණද ඒවාට ප්‍රවේශ වීම පහසු නැත. නගරයට එන ජලාශයට එන වන අලි නවතාලීම සඳහා නටඹුන් හා මාර්ගය වෙන් කරමින් මෙම මාර්ගය දිගේ විදුලි වැටක් දිවෙයි.
රන්කොත් වෙහෙර සහ මැණික් වෙහෙර අතර සැඟවී ඇති කසුප්රද් පිරිවෙණ සාමාන්‍යයෙන් වන්දනාකරුවෙකු නොයන කුඩා ආරාමයකි. මෙම ආරාමය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 914-923 අතර අනුරාධපුර රාජධානියේ රජකම් කළ පස්වන කස්සප රජු (එනම් අභය සලමෙවන්) විසින් ඉදිකරන ලදකසුප්රද් පිරිවෙණ ලෙස අනුමාන කෙරේ.
පොළොන්නරුව තානායම සහ පොළොන්නරුව පුරාවිද්‍යා කෞතුකාගාරය අතර මෑතකදී ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලද නටබුන් සමූහයකි. පරාක්‍රම සමුද්‍රයේ ඉපැරණි බිසෝකොටුවක්, පොළොන්නරු රාජධානියේ නිශ්ශංක මල්ල රජුගේ (ක්‍රි.ව. 1187-1196) රාජකීය නාන තටාකවලින් සමන්විත විශාල ගඩොල් පොකුණක් මේවාට ඇතුළත් වේ.
සත්මහල් ප්‍රසාදය නමින් හැඳින්වෙන මෙම පිරමීඩ හැඩැති, සත්මහල් ගොඩනැගිල්ල පොළොන්නරු යුගයේ (11 – 13 වන සියවස) ඉදිකරන ලද අසාමාන්‍ය හැඩැති ස්තූපයක් ලෙස සැලකේ. මෙය ගඩොල් වලින් සාදා ඇති අතර උස අඩි 30 (මීටර් 9) ඉක්මවයි. මෙම ව්‍යුහය පුරාණ පොළොන්නරුව නගරයේ දළදා මළුව තුළ පිහිටා ඇත.
මෙම ප්‍රතිමාව දළදා මළුව මධ්‍යයේ තරමක් උස් බිමක පිහිටා ඇත. පිළිමයේ බාහු අතුරුදහන් වී ඇත. මෙය නිස්සංග මල්ල රජුගේ (1187-1196) ප්‍රතිමාවක් ද නැතහොත් බෝධිසත්ව ප්‍රතිමාවක් ද යන්න අපැහැදිලි ය.
මහා පරාක්‍රම සමුද්‍රයේ නැඟෙනහිර මායිමේ වියළි කාලවලදී ගොඩබිමට සම්බන්ධ වන කුඩා දූපත් දෙකක් මත I පරාක්‍රමබාහු විසින් ඉදිකරන ලදැයි සැලකෙන ග්‍රීෂ්ම මාලිගා (ගිම්හාන මාලිගා) දෙකක නටබුන් පිහිටා ඇත. එකක් දීප උයනට ඉතා ආසන්නව පිහිටා ඇත, අනෙක ජලාශයේ තවත් මායිමකට යාබදව මීටර් 500 ක් දුරින් පිහිටි විශාල ගිම්හාන මාලිගාවකි .
මෙම ගිම්හාන මාලිගය (ග්‍රීෂ්ම මාලිගය) මට්ටම් 3 කින් ඉදිකරන ලද වේදිකාවක් මත ඉදිකර ඇත. සාමාන්‍යයෙන් මෙම වේදිකාවේ 2 වන මට්ටම දක්වා ජලයෙන් යට වී පවතී. කෙසේ වෙතත්, දිගු වියළි කාලවලදී, ජල මට්ටම අඩු වන අතර මෙම භූමිය සමහර විට ගොඩබිමට සම්බන්ධ වේ. වසර 850+ කට පසුව පවා මෙම මාලිගාවේ මූලික වේදිකාවට අමතරව සමහර බිත්ති සහ පියගැටවල නටබුන් ඇත.